|
dr Marek Biesiada
Zastosowania analizy ryzyka zdrowotnego w ocenach oddziaływania środowiska na zdrowie
1. Adaptacja oceny ryzyka w ocenach oddziaływania na zdrowie planowanych inwestycji
Odpowiedzią na postawione w Agendzie 21 wyzwania dotyczące koncepcji zrównoważonego rozwoju było m.in. wprowadzenie w wielu krajach świata (a prawie we wszystkich krajach wysoko rozwiniętych) obowiązkowych procedur Ocen Oddziaływania na Środowisko. Oceny Oddziaływania na Środowisko są częścią procesu, w trakcie którego gromadzone i oceniane są informacje o skutkach środowiskowych danego przedsięwzięcia. Ma to służyć optymalizacji decyzji lokalizacyjnych i wdrożeniowych z punktu widzenia ochrony środowiska naturalnego, którego integralną częścią jest populacja ludzka. Na przeciągu ostatnich 25 lat dokonał się spory postęp w dziedzinie Ocen Oddziaływania na Środowisko. Obecnie Oceny Oddziaływania na Środowisko funkcjonują w ponad 100 krajach, gdzie są one zróżnicowane i mają indywidualny, specyficzny charakter. Jednakże wszystkie te procedury posiadają pewne wspólne elementy ogólne. Schemat ten dostarcza też zrębu dla rozważań nad sposobem włączenia problemów zdrowotnych w ramy Ocen Oddziaływania na Środowisko. Potrzeba takiego zintegrowanego podejścia jest szeroko popierana W praktyce, w wielu krajach, Oceny Oddziaływania na Środowisko stopniowo stają się coraz rozleglejsze w swym zakresie obejmując zagadnienia skutków socjalnych, ekonomicznych, finansowych oraz zdrowotnych. Powszechnym (we wszystkich krajach stosujących procedury Oceny Oddziaływania na Środowisko) jednak odczuciem jest niedosyt w sferze oceny prognozowanych skutków zdrowotnych planowanych przedsięwzięć. Wynika to z wielu uwarunkowań, a jednym z istotnych aspektów jest fakt wykonywania ocen oddziaływania na środowisko przez ekspertów z dziedziny ochrony środowiska, którzy z racji swych kompetencji nie mogą wnikać dogłębnie w problemy środowiskowych uwarunkowań zdrowia. W naszym kraju Ustawa „O dostępie do informacji o środowisku i jego ochronie oraz o ocenach oddziaływania na środowisko” z dnia 9 listopada 2000 r. dała podstawę (a nawet zobligowała) do uwzględniania oddziaływania na zdrowie w ramach ocen oddziaływania na środowisko planowanych przedsięwzięć. Obecnie obowiązującą w tym zakresie jest ustawa „Prawo Ochrony Środowiska” z dnia 27 kwietnia 2001 r., rozdział VI pt.: „Postępowanie w sprawach Ocen Oddziaływania na Środowisko”. Prezentowane w niniejszym referacie zasady są zgodne z kierunkiem prac zespołu ekspertów WHO (projekt EHIA/DEPA). Jednakże stan wiedzy i praktyki W świetle definicji podanej przez Światową Organizację Zdrowia, zdrowie jest pełnym dobrostanem fizycznym, psychicznym i społecznym, a nie wyłącznie brakiem choroby lub niedomagania. Jedną z konsekwencji przyjęcia takiej definicji jest uświadomienie sobie bardzo silnych, aczkolwiek niedostatecznie jeszcze poznanych, powiązań pomiędzy zdrowiem, stanem środowiska naturalnego oraz zespołem uwarunkowań społeczno – psychologiczno – ekonomicznych. Dlatego też pojawiła się idea wypracowania metodologii Ocen Oddziaływania na Zdrowie planowanych inwestycji. Zgodnie z raportem British Medical Association: Ocena Oddziaływania na Zdrowie powinna stanowić metodologię służącą identyfikacji, prognozowaniu i ocenie prawdopodobnych zmian zagrożeń zdrowia (zarówno w kierunku zmian negatywnych jak i pozytywnych) określonej populacji na skutek realizacji danego przedsięwzięcia. W swym idealnym obrazie, Ocena Oddziaływania na Zdrowie powinna zawsze zawierać elementy oceny wpływu czynników fizycznych i psychologiczno – społecznych. Jak to pokazują schematy ideowe (zgodne z koncepcją WHO) Oceny Oddziaływania na Środowisko oraz miejsca wkomponowania ocen oddziaływania na zdrowie w ten proces, podstawowym zagadnieniem jest podjęcie decyzji o stopniu szczegółowości Ocen Oddziaływania na Środowisko oraz szczegółowości rozważań odnośnie spodziewanych skutków zdrowotnych. Etap ten stanowi obszar indywidualnej decyzji eksperta (grupy ekspertów) zaangażowanych w ocenę konkretnego projektu. Będą zatem miały miejsce sytuacje, w których nie będzie potrzeby przeprowadzania bardzo szczegółowych analiz. Według WHO istnieją cztery podstawowe kryteria, przedstawione poniżej, na bazie których można oceniać potrzebę dokonywania ocen oddziaływania na zdrowie w ramach ocen oddziaływania inwestycji na środowisko.
Ocena oddziaływania na zdrowie planowanych przedsięwzięć powinna mieć na celu dostarczenie decydentom, inwestorom oraz społeczeństwu naukowo uzasadnionej ekspertyzy odnośnie potencjalnego narażenia na szkodliwe dla zdrowia substancje chemiczne oraz inne czynniki: tzn. fizyczne, biologiczne, psychologiczne czy socjalno-społeczne związane z planowanym przedsięwzięciem. W procesie oceny oddziaływania na zdrowie inwestycji można wyróżnić następujące podstawowe elementy: 1. ocenę potencjalnych skutków zdrowotnych planowanego przedsięwzięcia poprzez wyszczególnienie zdrowotnych problemów, które mogą się pojawić 2. w przyszłości lub w trakcie realizacji inwestycji, 3. identyfikację najbardziej narażonej populacji, dla której podjęcie stosownych działań prewencyjnych byłoby konieczne w pierwszej kolejności, 4. propozycję rozwiązania problemu środowiskowych zagrożeń zdrowotnych np. poprzez wskazanie sposobów monitoringu narażenia oraz monitoringu i oceny stanu zdrowia potencjalnie narażonej populacji. W tym celu, po szczegółowej analizie Oceny Oddziaływania na Środowisko, I. Z zakresu oceny ryzyka zdrowotnego – według standardowego schematu obejmującego: - identyfikację zagrożenia – w oparciu o dane przedstawione w Ocenie Oddziaływania na Środowisko, - ocenę zależności narażenie – skutek (dawka – odpowiedź); w tym etapie wykorzystuje się dane zgromadzone najczęściej w toku badań toksykologicznych na zwierzętach (na podstawie literatury i istniejących baz danych toksykologicznych), - ocenę narażenia oraz - charakterystykę ryzyka. W ostatnich dwóch etapach wykorzystuje się zazwyczaj matematyczne modele symulacyjne w celu zorientowanej na skutki zdrowotne oceny ryzyka wynikającego z potencjalnego narażenia na konkretne substancje chemiczne. W wyniku tej procedury otrzymuje się pewną ocenę liczbową skutku zdrowotnego, nie zawsze posiadającą prostą interpretację w kategoriach przewidywanych ilości zachorowań, tym niemniej dość dobrze nadającą się do studiów porównawczych i hierarchizacji problemów. II. Z zakresu zdrowia publicznego i epidemiologii środowiskowej. Przedmiotem oceny są tu skutki zdrowotne specyficzne dla konkretnej populacji osób potencjalnie narażonych. Podejście to obejmuje wstępną analizę struktury demograficznej oraz wyjściowego stanu zdrowotnego (profilu chorobowości) narażonej potencjalnie populacji, identyfikację podpopulacji najbardziej wrażliwych oraz określenie linii działań monitoringowych i prewencyjnych w zakresie zdrowia publicznego. W połączeniu skutków zdrowotnych danego przedsięwzięcia oraz określenie i zapoczątkowanie działań profilaktycznych informacjami uzyskanymi w procesie Oceny Oddziaływania na Środowisko możliwe powinno być określenie potencjalnych zno - prewencyjnych na poziomie populacji. Raport kończący proces oceny oddziaływania na środowisko rozszerzony o ocenę oddziaływania na zdrowie powinien zawierać następujące elementy: 1, Aktualny stan miejsca lokalizacji przedsięwzięcia z uwzględnieniem struktury demograficznej zamieszkującej w pobliżu populacji, sposobu zagospodarowania terenu, warunki meteorologiczne i hydrogeologiczne terenu. 2. Problemy postrzegane przez populację jako zagrożenie oraz opis wyjściowego stanu zdrowia potencjalnie narażonej populacji. 3. Potencjalne narażenie środowiskowe wynikające z planowanego przedsięwzięcia, a w szczególności – szacowaną wielkość emisji szkodliwych substancji na obszarze bezpośredniej lokalizacji przedsięwzięcia i ich oddziaływanie na tereny przyległe (zasięg, wielkość oddziaływania) na poszczególnych etapach jego realizacji. Narażenie powinno obejmować kompleksowo czynniki chemiczne, fizyczne, biologiczne i inne. Należy tu wyodrębnić czynniki szkodliwe uznane za wiodący (potencjalny) problem w świetle planowanej inwestycji. 4. Analizę najbardziej prawdopodobnych dróg narażenia zarówno w środowisku (możliwość skażenia elementów środowiska: powietrza, wody, gleby, żywności), jak i na poziomie indywidualnego kontaktu z czynnikami szkodliwymi (droga inhalacyjna, pokarmowa, kontakt bezpośredni). 5. Ocenę oddziaływania na zdrowie ludzi, na poszczególnych etapach realizacji przedsięwzięcia: zarówno na poziomie pracowników, jak i populacji generalnej. Dla potrzeb hierarchizacji problemów zdrowotnych pomocna może się okazać procedura oceny ryzyka zdrowotnego wynikającego z narażenia na substancje chemiczne. 6. Wnioski z analizy i rekomendacje odnośnie monitoringu środowiskowego oraz działań profilaktyczno - prewencyjnych (wskazanie na potrzebę profilowanej obserwacji lekarskiej, stosowanie prospektywnych badań epidemiologicznych itp.). W świetle istniejących poglądów, ocena oddziaływania inwestycji na zdrowie ludzi powinna być procedurą kompleksową obejmującą wiele potencjalnych czynników oddziaływujących na szeroko pojęty stan zdrowotności narażonej populacji. W procesie dokonywania oceny oddziaływania inwestycji na zdrowie ludzi (na pewnym etapie oceny) użyteczne może się okazać zastosowanie procedury oceny ryzyka. Procedura ta dostarcza opartego na systematycznym podejściu narzędzia służącego do charakterystyki rodzaju i wielkości ryzyka (tzn. prawdopodobieństwa zaistnienia niekorzystnych skutków zdrowotnych – wystąpienia nowotworów, efektów toksycznych itp.) związanego z narażeniem środowiskowym. Wszystkie przejawy aktywności człowieka niosą ze sobą określone ryzyko. Ostatecznym celem oceny ryzyka jest dostarczenie najbardziej wiarygodnej naukowo umotywowanej informacji na temat ryzyka (i jego rodzajów) w taki sposób, aby problemy te mogły być dyskutowane w jak najszerszym kręgu zainteresowanych stron i aby na tej podstawie mogły być podejmowane optymalne (w danej sytuacji społeczno-ekonomicznej) decyzje. W procesie oceny oddziaływania inwestycji na zdrowie ludzi, etap oceny ryzyka zdrowotnego związanego z narażeniem środowiskowym jest naturalną konsekwencją etapów poprzednich i opiera się na uzyskanych w nich wnioskach. Kluczowe w procesie oceny ryzyka są następujące elementy. 1. Rodzaj zagrożenia – determinuje on spektrum potencjalnych skutków zdrowotnych z jakimi możemy się spotka w związku ze środowiskowym narażeniem związanym z rozważaną inwestycją. 2. Wielkość i rodzaj struktury narażonej populacji – czynniki te określają stopień wrażliwości populacji na potencjalne zagrożenia, a także determinują scenariusz narażenia oraz wielkość parametrów fizjologicznych których znajomość jest niezbędnym elementem ilościowej oceny narażenia (i w konsekwencji oceny ryzyka). 3. Znaczenie ponoszonego ryzyka dodatkowego w ocenie własnej narażonej populacji – tzw. percepcja społeczna ryzyka. 4. Określenie niepewności prognozy ryzyka – wyrażonej statystycznie w postaci odpowiednich funkcji rozkładu prawdopodobieństwa. Proces oceny ryzyka powinien ułatwić podjęcie klarownych decyzji przez specjalistów koordynujących proces realizacji inwestycji. W pewnych przypadkach wykonywanie oceny ryzyka zdrowotnego może okazać się zbędne np. wówczas gdy nie ma populacji narażonej. Poziom ryzyka można określać zarówno jakościowo (podając kategorie wielkości ryzyka „niskie”, „średnie”, „wysokie”), jak również ilościowo (poprzez podanie liczbowej charakterystyki ryzyka takiej jak: dodatkowe ryzyko nowotworowe czy też ilorazy zagrożeń HQ). W praktyce ocena ilościowa może być czasami trudna z uwagi na ograniczoną dostępność odpowiednich danych toksykologicznych, ich niedostateczną jakość nawet tam gdzie są dostępne. Wówczas jedynym wyjściem może się okazać wprowadzenie jasno zdefiniowanych kategorii jakościowych. Ocena ryzyka jest ze swej istoty podejściem operującym pojęciem prawdopodobieństwa i podkreślenie tego aspektu problemu powinno być jasne w dalszym procesie podejmowania decyzji w oparciu o ocenę ryzyka. W dyskusji niepewności ocen ryzyka powinny być zidentyfikowane źródła niepewności takie jak niepewność wynikająca z niedokładności oszacowań wielkości emisji szkodliwych substancji do środowiska, niepewność wynikająca z założeń modelowych takich jak scenariusz narażenia (zawsze upraszczający złożoną rzeczywistość), wiarygodność danych toksykologicznych uzyskiwanych najczęściej z badań na zwierzętach (konieczność interpolacji międzygatunkowej) oraz niepewność w sferze decyzyjnej polegająca na braku klarownych schematów postępowania opartych na wynikach oceny ryzyka (problem jak w praktyce interpretować uzyskane wyniki).
|
